ولی مالیات پرداختی در هر مرحله از زنجیره واردات-تولید-توزیع به عنصر مرحله بعدی زنجیره انتقال می‌یابد تا نهایتاً توسط مصرف‌کننده نهایی پرداخت شود. مالیات بر ارزش افزوده مالیاتی است که کلیه عرضه‌کنندگان کالاها و خدمات (مؤدیان این نظام مالیاتی) بایستی علاوه بر بهای کالا یا خدمت عرضه‌شده، به‌صورت درصدی از بهای فروش کالاها یا خدمات، در زمان فروش از خریداران اخذ و به‌صورت دوره‌ای (فصلی) به سازمان امور مالیاتی کشور واریز کند.
هرگونه مالیات بر ارزش افزوده پرداخت شده در زمان خرید توسط مؤدیان اعم از واردکنندگان، تولیدکنندگان، توزیع‌کنندگان و صادرکنندگان که در این نظام مالیاتی به‌عنوان عامل وصول و نه پرداخت‌کننده مالیات محسوب می‌شوند و طلب ایشان از دولت محسوب شده و به‌صورت فصلی با سازمان امور مالیاتی تسویه می‌شود. تسویه مطالبات مؤدیان بابت مالیات‌های پرداختی ایشان در زمان خرید، یا از طریق کسر از مطالبات دریافتی از خریداران و یا از طریق استرداد توسط سازمان امور مالیاتی کشور به ایشان صورت می‌پذیرد.
سرنوشت مصرف‌کنندگان در خرید کالاها و خدمات
مصرف‌کنندگان کالاها و خدمات درصورتی که از فروشگاه‌های ثبت‌نام شده در نظام مالیات بر ارزش افزوده، اقدام به خرید کالاها نمایند، بایستی قیمت کالاهای خریداری شده به علاه مالیات بر ارزش افزوده آنها را در قبال دریافت صورت‌حساب، بپردازند.
در غیراین صورت، در زمان خرید از سایر فروشگاه‌ها، مالیاتی به‌عنوان مالیات بر ارزش افزوده به‌صورت جداگانه اخذ نمی‌شود و تنها بهای کالا در قبال دریافت صورت‌حساب اخذ می‌شود.
جمع مبلغ پرداختی بابت کالا یا خدمت خریداری شده در هر 2فروشگاه (ثبت‌نام شده و غیراز آن) تفاوتی نخواهد داشت. یعنی مجموع قیمت کالا به علاوه مالیات بر ارزش افزوده در فروشگاه ثبت‌نام شده با قیمت کالا (که در واقع مبلغ مالیات را در دل خود دارد) در سایر فروشگاه‌ها تقریباً برابری خواهد کرد.
در واقع، بهای نهایی در فروشگاه‌های ثبت‌نام شده به‌صورت 2جزء و در سایر فروشگاه‌ها به‌صورت یکجا دریافت می‌گردد. (شامل قیمت کالا و مالیات و عوارض مربوطه).
ثبت‌نام مرحله‌ای
ثبت نام مرحله‌ای در نظام مالیات بر ارزش افزوده بدان معناست که ابتدای پیاده‌سازی این نظام مالیاتی، سازمان امور مالیاتی کشور به‌صورت مرحله‌ای اقدام به ثبت‌نام فعالان اقتصادی در این نظام مالیاتی می‌نماید.
کلیه واردکنندگان، کلیه صادرکنندگان و کلیه فعالان اقتصادی با فروش بالاتر از 3میلیارد ریال در سال مؤدیانی هستند که مشمول اولین مرحله ثبت‌نام در نظام مالیات بر ارزش افزوده هستند.
مزایای مالیات بر ارزش افزوده
شفاف‌سازی مبادلات اقتصادی (به‌علت ردیابی معاملات در زنجیره‌های واردات، تولید، توزیع و صادرات).
تشویق سرمایه‌گذاری، تولید و صادرات.
اخذ مالیات بیشتر از آن دسته از افراد جامعه که کالاها و خدمات لوکس و غیرضروری بیشتری مصرف می‌کنند.
افزایش مستقیم و غیرمستقیم میزان درآمدهای مالیاتی و نسبت درآمدهای مالیاتی از کل درآمدهای جاری دولت (با توجه به اینکه نرخ اجرای این نظام مالیاتی معادل نرخ اجرای قانون موسوم به تجمیع عوارض است، افزایش مستقیم درآمدهای مالیاتی ناشی از اجرای آن ناچیز خواهد بود.)
جلوگیری از اخذ مالیات مضاعف از محصول یا خدمات نهایی واحد.
کالاهای معاف از مالیات بر ارزش افزوده
معافیت‌های این نظام مالیاتی عموماً اقلام سبد کالاهای مصرفی خانوارهای کم‌درآمد را شامل می‌شود که عبارتند از:
1 - محصولات و نهاده‌های کشاورزی.
2 -انواع دام و طیور زنده، آبزیان، زنبور‌عسل و کرم ابریشم.
3 - اقلام عمده و ضروری سبد مصرفی خانوار (نان، گوشت، قند، شکر، برنج، حبوبات، سویا، شیر، پنیر، روغن‌نباتی و شیر خشک مخصوص تغذیه کودکان).
4 - انواع دارو و خدمات بهداشتی – درمانی.
5 -خدمات توان‌بخشی و حمایتی.
6 -خدمات پژوهشی و آموزشی.
7 - خدمات بانکی.
8 -خدمات حمل‌ونقل عمومی. مسافری درون و برون شهری جاده‌ای، ریلی، هوایی و دریایی.
9 -اقلام فرهنگی مانند کتاب، مطبوعات، دفاتر تحریر و انواع کاغذ چاپ، تحریر و مطبوعات.
10 - خرید، فروش و اجاره اموال غیرمنقول (زمین و ساختمان).
11 - فرش دستباف.
تاریخچه
1366: لایحه مالیات بر ارزش افزوده به مجلس رفت و در شور اول تصویب و در شور دوم هم 6ماده آن تصویب شد اما به‌دلیل سیاست تثبیت قیمت‌ها به دولت مسترد گردید.
1370: بررسی گسترده کارشناسان داخلی و بین‌المللی، اجرای نظام مالیات بر ارزش افزوده را به‌عنوان یکی از راهکارهای اصلی افزایش کارایی نظام مالیاتی به دولت پیشنهاد کرد.
1376: انجام مطالعات علمی بر روی استقرار نظام مالیات بر ارزش افزوده توسط معاونت درآمدهای مالیاتی وزارت اقتصاد، مجدداً آغاز شد.
1379: تاسیس دفتر مستقل طرح مالیات بر ارزش افزوده در سازمان امور مالیاتی کشور.
1380: ارائه پیش‌نویس جدید لایحه مالیات بر ارزش افزوده توسط وزارت اقتصاد به دولت.
مهر 1381: تقدیم لایحه مالیات بر ارزش افزوده پس از تصویب در هیأت وزیران به مجلس.
1382-1381: به‌منظور رفع بخشی از مشکلات حاکم بر اخذ مالیاتها و عوارض از کالاها و خدمات و همچنین فراهم آوردن مقدمات اجرای نظام مالیات بر ارزش افزوده، قانون موسوم به «تجمیع عوارض» تصویب و به اجرا گذاشته شد.
آذر1383: تصویب استقرار نظام مالیات بر ارزش افزوده به‌عنوان بخشی از سیاست‌های کلان نظام در بخش مالی توسط مجمع تشخیص مصلحت نظام.
فروردین 1384: تصویب کلیات لایحه مالیات بر ارزش افزوده در صحن علنی مجلس.
1384: بررسی‌های کمیسیون‌های اصلی و فرعی مرتبط با لایحه مالیات بر ارزش افزوده بر روی جزئیات لایحه مالیات بر ارزش افزوده در شور دوم در مجلس.
تیر 1385: گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در تایید و اظهارنظر در رابطه با لایحه مالیات بر ارزش افزوده منتشر شد.
تیر1385: مجلس شورای اسلامی براساس اصل 85قانون اساسی، تصویب اجرای آزمایشی مالیات بر ارزش افزوده را به کمیسیون امور اقتصادی تفویض کرد.
شهریور 1385تا مهر 1386: مواد لایحه مالیات بر ارزش افزوده به تصویب کمیسیون اقتصادی مجلس رسید.
بهمن 1386: مدت اجرای آزمایشی لایحه مالیات بر ارزش افزوده براساس اصل 85قانون اساسی در صحن علنی مجلس شورای اسلامی، 5سال تعیین شد.
اسفند 1386 تا اردیبهشت 1387: رفع ایرادات شورای نگهبان به لایحه مالیات بر ارزش افزوده در 2نوبت.
خرداد 1387: لایحه مالیات بر ارزش افزوده به تایید نهایی شورای نگهبان رسید و به‌عنوان قانون به دولت ابلاغ شد.
اول تیر 1387: قانون مالیات بر ارزش افزوده توسط رئیس‌جمهور جهت اجرا ابلاغ شد.
اول مهر 1387: آغاز رسمی اجرای قانون مالیات بر ارزش افزوده.
نرخ صفر برای صادرات
در نظام مالیات بر ارزش افزوده، کالاها و خدمات صادراتی مشمول نرخ صفر می‌گردند. اعمال این نرخ بدان معناست که کالاها و خدمات صادراتی نه فقط در زمان صادرات مشمول مالیات نمی‌شوند، بلکه کلیه مالیات بر ارزش افزوده‌های پرداختی بابت خرید کالاها و خدمات مصرفی که در تولید و عرضه محصول صادراتی پرداخت شده نیز توسط سازمان امور مالیاتی به مؤدی بازگردانده می‌شود.
تاثیر بر تورم
هم‌اکنون نظام مالیات بر مصرف در چارچوب قانون موسوم به تجمیع عوارض در حال اجراست که تحت آن اکثر کالاها مشمول مالیات و عوارضی جمعاً به نرخ 3درصد قیمت هستند. بنابراین با اجرای نظام مالیات بر ارزش افزوده به‌علت جایگزینی آن با قانون تجمیع عوارض، موجب افزایش محسوسی در سطح قیمت کالاها و خدمات نمی‌شود.
از سوی دیگر در قانون مالیات بر ارزش افزوده نرخ این مالیات 5/1 درصد پیش‌بینی شده که با احتساب 5/1درصد عوارض شهرداری‌ها، جمعاً به 3درصد مالیات و عوارض بالغ می‌شود. این نرخ اولاً کمترین نرخ در مقایسه با 140کشور مجری این مالیات محسوب می‌شود و با توجه به جایگزینی نرخ تقریباً مشابه قبلی مالیات و عوارض قانون موسوم به تجمیع عوارض (جمعاً 3درصد) موجب افزایش قیمت‌ها نخواهد شد.
تکلیف فعالان اقتصادی
اشخاص حقیقی و حقوقی اعم از تولیدکنندگان، توزیع‌کنندگان و عرضه‌کنندگان کالا و خدمات مشمول که با توجه به اعلام سازمان امور مالیاتی کشور اقدام به ثبت‌نام در نظام مالیات بر ارزش افزوده می‌کنند و همچنین وارد و صادرکنندگان کالاها و خدمات، در زمان خرید یا واردات کالاها و خدمات، علاوه بر بهای کالا و خدمات خریداری شده، مالیات بر ارزش افزوده متعلق را نیز پرداخت می‌نمایند. ولی از آنجا که این نظام مالیاتی یک نظام مالیاتی به‌منظور اخذ مالیات از فعالان اقتصادی است، این مالیات‌های پرداختی، «طلب فعالان اقتصادی» از سازمان امور مالیاتی محسوب می‌شود.
از طرف دیگر، فعالان اقتصادی ثبت‌نام شده باید در زمان عرضه کالاها و خدمات علاوه بر بهای کالاها و خدمات، مالیات بر ارزش افزوده متعلق را نیز از خریداران محصولات خود اخذ و آن را به‌عنوان «طلب دولت» نزد خود نگهداری نمایند. در پایان دوره‌های مالیاتی سه‌ماهه، هر یک از مؤدیان این نظام مالیاتی با تسلیم اظهارنامه‌های مخصوص و مختصر، پس از کسر طلب خود بابت مالیات بر ارزش افزوده‌های پرداختی از مالیات‌های وصولی به نیابت از دولت که نزد ایشان است، مانده را با سازمان امور مالیاتی کشور تسویه می‌نماید.
در این حالت، درصورتی که مانده این تفاضل، بدهی مؤدی به سازمان امور مالیاتی را نشان دهد، مابه‌التفاوت به‌عنوان مالیات قابل پرداخت به حساب سازمان امور مالیاتی پرداخت می‌شود. اما درصورتی که طلب مؤدی از دولت بیش از طلب دولت از ایشان باشد، می‌تواند مانده طلب خود را با ارائه درخواست از سازمان امور مالیاتی، مسترد نماید.
چند پرسش و پاسخ
1 - آیا با اجرای این نظام مالیاتی، هیچ‌یک از مالیات‌های قبلی حذف یا تعدیل خواهند گردید؟ بله، از آنجا که مالیات بر ارزش افزوده بر پایه مصرف وضع می‌گردد جایگزین مالیاتها و عوارض موضوع قانون موسوم به تجمیع عوارض خواهد گردید.
2 - آیا فعالان اقتصادی (اعم از کارخانجات، شرکت‌ها و صاحبان مشاغل) این مالیات را خواهند پرداخت؟ خیر، نظام مالیات بر ارزش افزوده نوعی نظام مالیات بر مصرف است و فعالان اقتصادی اعم از اشخاص حقیقی و حقوقی که مؤدی این نظام مالیاتی محسوب می‌شوند، صرفاً عامل وصول و انتقال‌دهنده این مالیات به مصرف‌کننده تلقی می‌گردند و هیچ‌گونه مالیاتی توسط ایشان پرداخت نمی‌شود.
3 - آیا چند مرحله‌ای بودن مالیات بر ارزش افزوده و وصول آن در هر یک از مراحل واردات - تولید ـ توزیع موجب اخذ مضاعف مالیات نخواهد شد؟ خیر.
مکانیزم اجرایی این مالیات به گونه‌ای است که مالیات بر ارزش افزوده پرداختی در هنگام خرید به‌عنوان اعتبار (طلب) مالیاتی ایشان محسوب شده و به‌صورت دوره‌ای تسویه می‌گردد. به همین دلیل هیچ مالیات مضاعفی بر فعالان اقتصادی تحمیل نمی‌شود. این مهم از ویژگی‌های بارز مالیات مورد بحث است که منجر به جایگزینی آن با دیگر انواع مالیات‌های فروش در سایر کشورهای جهان شده است.
4 - آیا ماشین آلات خطوط تولید کارخانجات و به‌طور کلی تجهیزات مورد استفاده در امر کسب و کار مشمول مالیات بر ارزش افزوده می‌گردد؟ خیر، اساسا مالیات پرداختی توسط مؤدیان ثبت نام شده بابت انواع نهاده‌ها از جمله ماشین آلات خطوط تولید کارخانجات و سایر تجهیزات که برای فعالیت اقتصادی مورد استفاده قرار گرفته‌اند، از مالیات‌های وصول شده توسط آنها در اولین دوره مالیاتی با تسلیم اظهارنامه و درخواست مؤدیان قابل استرداد است.
